8 Ağustos 2022’de Ankara’da Milli İstihbarat Teşkilatı’nın (MİT) gözetiminde gerçekleşen mahkûm takası, uluslararası sahnede ses getirdi. İşte perde arkasından ayrıntılar:
Amerikan basınında çıkan haberlere göre, Soğuk Savaş’tan bu yana gerçekleşen en büyük mahkûm takası için görüşmeler yaklaşık iki yıldır sürüyordu. Takasın nihai hedefi ABD açısından Paul Whelan, Rusya açısından ise Vadim Krasikov’un serbest bırakılmasıydı.
Her şey 16 Haziran 2021’de Cenevre’de gerçekleşen ABD-Rusya zirvesinde başladı. ABD Başkanı Joe Biden ve Rusya lideri Vladimir Putin, mahkûm sorunu için istihbarat teşkilatları arasında diyalog hattı kurulmasını kararlaştırdı.
ABD başlangıçta 2018’de casusluk suçlamasıyla Rusya’da tutuklanan Whelan’ın serbest bırakılmasını amaçlıyordu. Ancak Washington yönetiminin Whelan’ı takasa ikna edebilecek bir tutuklusu yoktu. 2022 Aralık’ında Slovenya’da iki Rus casusun tutuklanması, ABD’yi harekete geçirdi. CIA, Rusya’ya Whelan karşılığında iki casusun takasını teklif etti, ancak Rusya reddetti.
Rusya ise 2019’da Berlin’de Çeçen lider Selim Han Hangoşvili’yi öldürdüğü gerekçesiyle müebbet hapse çarptırılan Vadim Krasikov’u geri alma amacındaydı. Putin’in Krasikov’u hem arkadaşı olarak hem de Almanya’daki dava sürecinde ağzını sıkı tuttuğu için önemsediği biliniyor.
ABD Whelan’ın serbest bırakılması için yoğun çaba sarf ederken, Rusya’nın WSJ muhabiri Evan Gershkovich’i ajanlık suçlamasıyla tutuklaması, süreci daha da zorlaştırdı.
ABD savunma ve dışişleri yetkilileri, Dışişleri Bakanı Antony Blinken’a çok sayıda kişinin dahil olacağı bir anlaşmanın Rusya’dan olumlu karşılık bulabileceğini bildirdi. Blinken bu öneriyi Mart 2023’te Biden’a aktardı.
Bu sırada Almanya Başbakanı Olaf Scholz’un onayı da gerekiyordu. ABD yetkilileri, Almanya’ya Rus muhalif lider Aleksey Navalni’yi de içeren bir takas anlaşmasında Krasikov’un serbest kalması teklifini yaptı. Almanya ile bir dizi görüşme yapıldı.
Kasım 2023’te ABD’nin başmüzakerecisi Roger Cartens, İsrail’in başkenti Tel Aviv’de Rus oligark Roman Abramoviç ile bir araya geldi. Abramoviç, Putin’in Krasikov-Navalni takasına açık olup olmayacağını sordu. Kremlin bu formüle yeşil ışık yaktı.
Rusya’da tutuklu bulunan Navalni’nin 16 Şubat’taki ani ölümü, anlaşmayı çıkmaza soktu. Ancak ABD tarafı anlaşmaya Navalni’nin ekibinden siyasi tutuklular ve muhalif siyasetçi Vladimir Kara-Murza’yı dahil ederek Berlin’i ikna etti. 7 Haziran’da Scholz’un onayladığı anlaşma taslağı 25 Haziran’da CIA tarafından bir Ortadoğu başkentindeki toplantıda Rus istihbaratı FSB’ye iletildi.
Anlaşma, Rus casusların tutuklu bulunduğu Slovenya, Norveç ve Polonya’dan da taahhütler gerektiriyordu. Biden, anlaşmanın bu tarafındaki son onayı, Slovenya Başbakanı’nı arayarak aldı.
Çetrefilli süreçte Türkiye aracı rolü üstlendi. Ankara’ya inen 7 farklı uçaktan mahkûmların değişimiyle sonuçlanan son buldu.
Amerikan Wall Street Journal (WSJ) gazetesi, MİT’in yönetimindeki takas operasyonunu Türkiye açısından diplomasi başarısı olarak yorumladı. Gazete, “ABD ve Rusya arasındaki esir takasına ev sahipliği yapmak, ülkesini Ukrayna savaşıyla ilgili müzakerelerin merkezine yerleştiren Türkiye Cumhurbaşkanı Erdoğan için bir başka diplomatik zafer anlamına geliyor” ifadelerini kullandı.
Putin için Krasikov’un kurtarılması büyük önem taşıyordu. 2019’da Berlin’de Çeçen muhaliflerden Selim Han Hangoşvili’yi hedef alan Krasikov, Almanya’da müebbet hapse mahkûm edilmişti. Putin, Moskova’da uçaktan inen Krasikov’u karşılayarak sarıldı.
Esir takasının ardından ABD, Rusya ve Almanya liderleri, serbest bırakılan tutukluları karşıladı. Biden törene Başkan Yardımcısı Kamala Harris ile katıldı. Putin, Moskova’da uçaktan inen esirlerin tek tek elini sıktı ve teşekkür ederek devlet nişanı verileceğini söyledi. Alman Şansölyesi Scholz, Köln/Bonn havalimanında 13 rehineyi karşıladı.
İkinci Dünya Savaşı sonrası yapılan en büyük takas operasyonunda ABD, Rusya ve Almanya’nın yardım talebi üzerine Türkiye devreye girdi. MİT yetkilileri, bir yıldan fazla süre boyunca taraflarla görüşerek anlaşmayı sağladı.
Takasta 7 ülke yer aldı. Süreç tıkanma noktasına geldiğinde Türkiye, tarafları yeniden bir araya getirmeyi başardı. Türkiye’nin hakemliği ve verdiği güven, takasın gerçekleşmesini sağladı.
1 Ağustos sabahı MİT, Esenboğa Havalimanı’nda güvenlik önlemlerini aldı. Operasyon boyunca takası yapılacak 26 kişinin güvenliği ön planda tutuldu.
Takas, Slovenya’dan gelen ilk uçağın tekerinin piste değmesiyle başladı. Planın herhangi bir sebeple bozulmaması için süreci MİT yönetti. Önce Rusya’nın teslim alacağı 10 kişi uçaklardan indirildi. Ardından Rusya tarafı teslim edeceği 16 kişinin intikalini sağladı. MİT gözetiminde “karşılıklı teyit” işlemleri ve sağlık kontrollerinin tamamlanmasının ardından 10 kişi Moskova’ya dönecek Rus uçağına, 3 kişi Washington’a dönecek ABD uçağına ve 13 kişi de Almanya uçağına aktarıldı. Üç uçağın havalanmasıyla tarihe geçen takas operasyonu başarıyla sona erdi.
